σεισμός

Κατάσταση σφοδρής και ταχύτατης δόνησης μεγάλων ή μικρών τμημάτων του φλοιού της Γης, που προέρχεται από ενδογενή αίτια. Όταν σε μια ζώνη του εσωτερικού της Γης συμβεί μια απρόβλεπτη διατάραξη της ισοστατικής ισορροπίας των μαζών, με σύγχρονη μετατροπή της δυναμικής ενέργειας σε κινητική, ξεκινούν από το σημείο αυτό δύο είδη εσωτερικών σεισμικών κυμάτων: τα επιμήκη ή πρώτα (φτάνουν πρώτα στην επιφάνεια), τα οποία οφείλονται στην ελαστικότητα του όγκου των υλικών που αποτελούν το φλοιό της Γης (τα μόρια δονούνται κατά τη διεύθυνση της διάδοσης και τα κύματα διαδίνονται με διαδοχικές συμπιέσεις και αναδιαστολές), και τα εγκάρσια ή δεύτερα (φτάνουν δεύτερα), που οφείλονται στην ελαστικότητα του σχήματος (τα μόρια δονούνται κατά ορθογώνια επίπεδα ως προς τη διεύθυνση της διάδοσης). Η μέση φαινόμενη ταχύτητα διάδοσης εξαρτιέται από τα διάφορα χαρακτηριστικά των πετρωμάτων που διασχίζει και κυμαίνεται γύρω στα 9,1 χλμ. /δ. (μεταξύ 8 και 13) για τα επιμήκη κύματα και γύρω στα 5,5 χλμ. /δ. (μεταξύ 4,5 και 8,5) για τα εγκάρσια. Οι δονήσεις αυτές διαδίνονται ως την επιφάνεια της Γης, όπου διαμορφώνονται σε επιφανειακά κύματα, που ονομάζονται μακρά γιατί έχουν πολύ μεγάλο εύρος περιόδου, ενώ ταχύτητα διάδοσης σχετικά μικρή, αλλά σταθερή (3-4 χλμ. /δ.). Άσχετα προς την έντασή τους οι σεισμικές δονήσεις μπορούν να είναι δύο ειδών: οι πρώτες χαρακτηρίζονται από ωθήσεις που προέρχονται από βαθιά και μεταδίνονται σχεδόν κατακόρυφα. Οι δεύτερες από ωθήσεις που μεταδίνονται πλάγια προς τα στρώματα. Η κεντρική βαθιά ζώνη, όπου συντελείται η διαταραχή που προκαλεί το σ., ονομάζεται εστία του σ. ή υπόκεντρο ενώ επίκεντρο ονομάζεται το σημείο της γήινης επιφάνειας, που βρίσκεται στην κατακόρυφο της εστίας. Η σημασία του σεισμικού φαινόμενου εξαρτιέται γενικά από το βάθος της σεισμικής εστίας- στους συνηθισμένους σ. δεν υπερβαίνει ποτέ το βάθος των 300 χλμ. · σπάνια, στους καταστρεπτικότερους σ., φτάνει το μέγιστο βάθος των 700 χλμ. Από την εστία ξεκινούν τα επιμήκη και τα εγκάρσια κύματα. Τα σεισμικά κύματα που προέρχονται από την εστία του σ. φτάνουν στο επίκεντρο στο μικρότερο χρόνο και με τη μεγαλύτερη δύναμη από όλα τα άλλα σημεία της επιφάνειας της Γης. Οι σεισμικές δονήσεις, που συμβαίνουν σε περιοχές κάτω από την επιφάνεια των θαλασσών και των ωκεανών, ονομάζονται υποθαλάσσιοι σ. και προκαλούν σφοδρές και απρόοπτες θύελλες και τρομερά σεισμικά κύματα (άσχετα από μετεωρολογικά αίτια). Τα ενδογενή αίτια που καθορίζουν τους σ. είναι ποικίλης φύσης, και με βάση αυτά διακρίνονται τα είδη των σεισμών. Οι τεκτονικοί σ. οφείλονται, το πιθανότερο, σε εσωτερικά ρήγματα των στερεών μαζών του γήινου φλοιού, τα οποία εκδηλώνονται όταν οι ελαστικές τάσεις υπερβούν το όριο ελαστικότητας των μαζών αυτών, οπότε επέρχεται απότομη διάρρηξη. Μερικές φορές ίσως να οφείλονται και σε αποκατάσταση της ισοστατικής ισορροπίας του γήινου φλοιού. Οι ηφαιστειογενείς σ. προηγούνται ή συνοδεύουν μια ηφαιστειακή έκρηξη και είναι συνήθως τοπικού χαρακτήρα. Οι εγ-κατακρημνισιγενείς σ. οφείλονται σε κατακρήμνιση μαζών μέσα σε σπήλαια ή κενά, που έχουν διαβρωθεί υπογείως. Οι σ. αυτοί είναι τοπικού χαρακτήρα και σπάνια διαπιστώνονται. Οι σεισμικές δονήσεις έχουν πάντα ελάχιστη διάρκεια (λίγα δευτερόλεπτα), αλλά πολλές φορές επαναλαμβάνονται με τόση ταχύτητα, ώστε να δημιουργούν την εντύπωση μιας μόνης παρατεταμένης δόνησης. Έχει παρατηρηθεί ότι στην περίπτωση αυτή, η ισχυρότερη δόνηση δεν είναι ποτέ η τελευταία και πολύ σπάνια η πρώτη. Μετά τις κύριες δονήσεις, αυτές που ακολουθούν έχουν συνεχώς μικρότερη ένταση και λέγονται μετασεισμοί. Διαρκούν μεγάλο χρονικό διάστημα. Βουή, υπόκωφοι κρότοι σαν βροντές και αιφνίδιες εκρήξεις προηγούνται ή συνοδεύουν ή και ακολουθούν τους σ. Τα φαινόμενα αυτά δύσκολα εξηγούνται και αποδίνονται στη διατάραξη των πετρωμάτων που διαρρηγνύονται. Μερικές φορές συνόδευαν τη δόνηση τυπικά φωτεινά φαινόμενα, που μπορεί να οφείλονται σε ηφαιστειακές εκδηλώσεις. Κατά μέσο όρο κάθε χρόνο καταγράφονται 8 ως 10000 σεισμικές δονήσεις, στην πραγματικότητα όμως ο αριθμός τους είναι αρκετά μεγαλύτερος, γιατί πολλές από αυτές περνούν απαρατήρητες, κυρίως αν πρόκειται για υποθαλάσσιους σ. Επειδή η ένταση των σεισμικών φαινομένων ποικίλλει πάρα πολύ, υπάρχουν κλίμακες έντασης των σ., που επιτρέπουν την κατάταξη τους. Τα παραδεκτά κριτήρια είναι ποικίλα, γι’ αυτό υπάρχουν διάφορες κλίμακες έντασης των σ. Στην πράξη χρησιμοποιείται συχνότερα η κλίμακα του Ρόσι-Φορέλ, διορθωμένη από το Μερκάλι και συμπληρωμένη αργότερα από τον Κανκάνι και η κλίμακα Ρίχτερ. Οι σεισμικές δονήσεις κατατάσσονται σε 12 βαθμούς, που διακρίνονται με όρια επιτάχυνσης κατά χλ-στ./δ. και από τις ζημιές που προκαλούν στην επιφάνεια της Γης. Οι ζημιές αυτές, όταν πρόκειται για οικοδομές, εξαρτιούνται από τον τρόπο που είναι χτισμένες. Σπίτια χτισμένα πρόχειρα, όπως στα χωριά ή με πολύ χοντρούς τοίχους, πλήττονται ευκολότερα από τις σεισμικές δονήσεις και καταρρέουν. Αντίθετα, οικοδομές χτισμένες με οπλισμένο σκυρόδεμα είναι πολύ ανθεκτικότερες. Γι’ αυτό και σήμερα στις σεισμόπληκτες κυρίως περιοχές αλλά και γενικότερα, οι οικοδομές χτίζονται «αντισεισμικές», δηλαδή αφού γίνει πρώτα αντισεισμικός υπολογισμός με βάση τους συντελεστές σεισμικότητας της περιοχής, ο οποίος εξαρτιέται και από τη γεωλογική δομή της. Οι κλίμακες έντασης του σ. χρησιμεύουν για να προσδιορίζονται οι ισοσεισμικές καμπύλες, δηλαδή οι γραμμές που ενώνουν όλα τα σημεία της επιφάνειας της Γης, όπου οι σ. εκδηλώνονται με την ίδια ένταση. Η καμπύλη που περιγράφει τη ζώνη όπου ο σ. είχε τη μεγαλύτερη ένταση (ζώνη πλειστόσειστη) περικλείει το επίκεντρο του σ. Γίνεται επίσης προσπάθεια να χαράξουν και ομόσειστες καμπύλες, που να περιλαμβάνουν όλα τα σημεία από όπου το σεισμικό κύμα πέρασε κατά την ίδια χρονική στιγμή· είναι όμως πολύ δύσκολο να προσδιοριστούν οι καμπύλες αυτές, γιατί λείπουν, γενικά, στις περισσότερες περιοχές, επαρκή στοιχεία, επιβεβαιωμένα με επιστημονική ακρίβεια. Οι γραμμές έντασης είναι γενικά συγκεντρικές· η ανωμαλία τους εξαρτιέται από τη μη ομοιόμορφη διάδοση των σεισμικών κυμάτων στα διάφορα στρώματα. Επάνω στη Γη υπάρχουν περιοχές πρακτικά χωρίς σεισμικότητα και άλλες με πολύ μεγάλη σεισμικότητα. Από τις σεισμικές ζώνες ιδιαίτερα πρέπει να σημειωθούν ο περί τον Ειρηνικό κύκλος (ηφαιστειακός δακτύλιος του Ειρηνικού), η αλπικο - καυκασο - ιμαλαϊκή ζώνη (που διασχίζει την Ασία), η οποία εκτείνεται από την Ισπανία και τη Β. Αφρική ως τις Φιλιππίνες στον Ειρηνικό, η στενή υποθαλάσσια λοφοσειρά του Ατλαντικού που εκτείνεται από τη Σπιτσβέργη ως την Ανταρκτική, και τέλος η υποθαλάσσια λοφοσειρά που διασχίζει τον Ινδικό ωκεανό από τις ακτές της Αραβίας ως τον Ανταρκτικό. σ. μεταπτωσιγενείς. Είδος τεκτονικών σ., που οφείλονται στις μεταπτώσεις του εδάφους. Η μετάπτωση είναι ρήγμα του στερεού φλοιού της Γης, κατά μήκος του οποίου ένα από τα δύο τμήματα, τα οποία διαχωρίστηκαν από το ρήγμα, ή και τα δύο τμήματα, μετατοπίζονται κατακόρυφα ή συνήθως οριζόντια ή και πολλές φορές κατά τις δύο διευθύνσεις. Τη στιγμή που γίνεται η μετάπτωση και η επιφάνεια του ενός τμήματος γλιστρά πάνω στην επιφάνεια του άλλου, σχηματίζονται μεγάλες δυνάμεις τριβής, που παράγουν δονήσεις. Οι δονήσεις αυτές μεταδίνονται στα γειτονικά πετρώματα με τελικό επακόλουθο να προκληθεί σ. Το μέγεθος της πραγματικής μετακίνησης στο επίπεδο του ρήγματος το οποίο θεωρείται αναγκαίο για να μεταβιβαστούν σημαντικές δονήσεις, ικανές να καταγραφούν από ειδικές συσκευές, είναι της τάξης των λίγων εκ. του μέτρου. Στο μεγάλο σεισμό της Ιαπωνίας (1908), η ορατή στην επιφάνεια μετακίνηση ήταν 9 μ. Η μεγαλύτερη όμως επιφανειακή μετακίνηση που έχει παρατηρηθεί ως τώρα σημειώθηκε στους σεισμούς της Νέας Ζηλανδίας του 1855 και του 1897, οπότε μεγάλοι εδαφικοί όγκοι μετατοπίστηκαν κατά 14 ως 15 μέτρα. Οι σ. στην Ελλάδα. Η σεισμική δράση στον ελληνικό χώρο και στις γύρω απ’ αυτόν περιοχές είναι μεγάλη. Ο χώρος αυτός έχει τη μεγαλύτερη σεισμικότητα όχι μόνο σ’ ολόκληρο το Μεσογειακό και Ευρωπαϊκό χώρο αλλά και σ’ ολόκληρη την Ευρασιατική ήπειρο (χωρίς την Ιαπωνία). Στο χώρο αυτόν (34° Β - 42° Β, 19° Α - 29° Α) γινόταν και θα γίνεται με μεγάλη πιθανότητα ένας σ. μεγέθους 6,5 Ρίχτερ ή μεγαλύτερος κάθε χρόνο. Όπώς προκύπτει από τα στατιστικά στοιχεία των δύο τελευταίων αιώνων περί τις 900 οικοδομές καταστρέφονται κατά μέσο όρο το χρόνο από τους σ. στην Ελλάδα. Από τα στοιχεία του ίδιου χρονικού διαστήματος προκύπτει, ότι ο ετήσιος αριθμός των νεκρών από τους σ. στη χώρα μας είναι κατά μέσο όρο πενήντα άτομα και ο αριθμός των τραυματιών υπερτριπλάσιος. Πέρα απ’ αυτά, οι σ. έχουν κατ’ επανάληψη αναστείλει το συνηθισμένο ρυθμό της κοινωνικής ζωής των Ελλήνων προκαλώντας φόβο, ψυχολογική αναστάτωση, νευρική υπερδιέγερση και πολλές φορές σοβαρές επιδημίες από έλλειψη μέσων καθαριότητας. Οι χώροι διάδοσης των σεισμικών κυμάτων επηρεάζουν σημαντικά τα αποτελέσματα των σ. γιατί ορισμένοι από τους χώρους αυτούς αποσβένουν τα κύματα περισσότερο και άλλοι (γεωλογικά παλιότεροι, μικρής θερμοκρασίας) λιγότερο. Έχει παρατηρηθεί π.χ. ότι οι μεγάλοι σ. σημαντικού βάθους (70-150 χιλιομ.) του νότιου Αιγαίου (12 Οκτωβρίου 1856, 26 Ιουνίου 1926) έχουν προκαλέσει σημαντικές βλάβες σε μεγάλες αποστάσεις προς την κατεύθυνση της Μεσογείου (Κάιρο, Μέση Ανατολή) επειδή τα σεισμικά κύματα διαδίνονται στην Ανατολική Μεσόγειο (γεωλογικά, παλιά μάζα) με μικρή απόσβεση, ενώ προς την κατεύθυνση του Αιγαίου σε πολύ μικρότερες αποστάσεις δεν προκάλεσαν σοβαρές βλάβες, γιατί, προς την κατεύθυνση αυτή τα κύματα παθαίνουν έντονη απόσβεση από τη θερμή μάζα υλικού, που έχει εντοπιστεί κάτω από το νότιο Αιγαίο. Είναι φανερό ότι η μάζα αυτή έσωσε την Αθήνα κατ’ επανάληψη από μεγάλους σ. Η σεισμικότητα μιας περιοχής είναι τόσο μεγαλύτερη όσο συχνότεροι είναι οι σεισμοί, που γίνονται στην περιοχή αυτή και όσο μεγαλύτερα είναι τα μεγέθη των σεισμών αυτών. Στην περιοχή π.χ. των Ιόνιων νησιών γίνονται 2,0 σεισμοί μεγέθους 4,5 ή μεγαλύτερου το χρόνο ανά 10000 τ. χλμ., σε περιόδους κανονικού ρυθμού σεισμικής δράσης. Το αντίστοιχο μέτρο για τη σεισμική ζώνη Πατραϊκού - Κορινθιακού - Σαρωνικού είναι 1,6 και για τη ζώνη του Ευβοϊκού Κόλπου είναι 1,1. Τα ερείπια της Ρικομέξ όπου βρήκαν τραγικό θάνατο δεκάδες εργάτες (φωτ. από την έκδ. «100 + 1 χρόνια Ελλάδα»). Στιγμιότυπο από τον καταστρεπτικό σεισμό της Τουρκίας το 1999. Ερείπια από το σεισμό της Χίου (φωτ. από την έκδ. «100 + 1 χρόνια Ελλάδα»). Ο σεισμός στις Αλκυονίδες το 1981 πλήττει και την Αθήνα (φωτ. από την έκδ. «100 + 1 χρόνια Ελλάδα»). Εικόνα από το σεισμό 7 της κλίμακας ρίχτερ στην Αλγερία το Μάιο του 2003 (φωτ. ΑΠΕ). Εικόνα από το σεισμό 6,8 της κλίμακας ρίχτερ στην Ιαπωνία το Μάιο του 2003 (φωτ. ΑΠΕ). Η πλατεία του Ιπποδρομίου, όπου συντελέστηκε η μεγάλη συμφορά στο σεισμό της Θεσσαλονίκης το 1978 (φωτ. από την έκδ. «100 + 1 χρόνια Ελλάδα»). Τα συνεργεία αναζητούν επιζώντες στα ερείπια μαις πολυκατοικίας (φωτ. από την έκδ. «100 + 1 χρόνια Ελλάδα»).

* * *

ο, ΝΜΑ [σείω]

1. η ενέργεια και το αποτέλεσμα τού σείω, σείση, ταρακούνημα

2. δόνηση τής επιφάνειας τής Γης που οφείλεται σε φυσικά αίτια («ἐγένοντο δὲ καὶ οἱ πολλοὶ σεισμοὶ τότε τῆς γῆς», Θουκ.)

νεοελλ.

1. (γεωφ.) απότομη διατάραξη στο εσωτερικό τής Γης που εκδηλώνεται στην επιφάνειά της με κίνηση τού εδάφους, η οποία προκαλείται από τη διέλευση ελαστικών σεισμικών κυμάτων διά μέσου τών πετρωμάτων τής Γης και η οποία προξενεί καταστρεπτικά αποτελέσματα, όταν η έντασή της υπερβεί ένα ορισμένο σχετικά όριο

2. φρ. α) «ηφαιστειογενείς σεισμοί»

γεωλ. σεισμοί που οφείλονται σε ηφαιστειακή δραστηριότητα

β) «τεκτονικοί σεισμοί»

γεωλ. σεισμοί που οφείλονται στην απότομη απελευθέρωση ενέργειας ελαστικής παραμόρφωσης, η οποία είναι συσσωρευμένη στο εσωτερικό τής Γης, και εκδηλώνονται όταν οι τάσεις στις μάζες τών πετρωμάτων συσσωρεύονται σε σημείο ώστε να υπερβαίνουν την αντοχή τών πετρωμάτων, με αποτέλεσμα την διάρρηξή τους

γ) «σεληνιακός σεισμός»

(αστρον.-γεωφ.) σεισμική διατάραξη που εκδηλώνεται στη Σελήνη

αρχ.

1. (κατά τον Ησύχ.) «σεισμός

τρόμος»

2. εκβιασμός που γίνεται με την απειλή συκοφάντησης.